हामी अरु नै अंगमा रुपान्तरित भयौँ कि

(दीपेन्द्र राई)

मोहन मैनाली

सिद्धान्ततः पत्रकारितालाई राष्ट्रको चौथो अंग मानिएको छ । भनिआएका कुरा नकार्न दह्रो प्रमाण चाहिन्छ । तर पत्रकारितालाई चौथो अंग भन्न सक्ने अवस्था भने छैन । हामी चौथो अंगबाट अरु नै अंगमा रुपान्तरित भयौँ कि  चौथो अंग हुनाका लागि त आवाजविहीनका आवाज उठाउने नसुनिएका कुरा सुनाउने गर्नुपर्छ । अनि मात्रै पत्रकारितालाई चौथो अंग भनेर दाबी गर्न सकिएला । हामी शक्तिमा भएकाले जसरी जुनवेला प्रयोग गर्छन् त्यसरी नै प्रयोग भइरहेका छौँ । लाग्छ- हामीले शक्तिमा बसेकालाई हामीलाई दुरुपयोग गर्न सहमति दिँदै आएका छौँ ।

भनिन्छ- पत्रकारितामा आउन चाहने मानिस समाजका शिक्षित हुनुपर्छ । सायद हाम्रोमा त्यो अवस्था छैन कि  हरेक दृष्टिले पत्रकारितालाई गौरवमय व्यवसाय बनाई शिक्षित वर्गलाई यतातिर आकर्षित गर्दै हामी अर्काको लठ्ठी बन्नबाट जोगिनुपर्छ । नत्र हामीले विवेक गुमाउँदै जान्छौँ । विवेक त अरुले पनि गुमाइरहेका छन् तर उनीहरु आफ्नो स्वार्थका लागि विवेकी छन् । हामीचाहिँ आफ्नो स्वार्थसम्म पनि नहेर्ने भयौँ । 

 हामी अरुले गरेको गल्तीचाहिँ खुट्टुउँछौँ आफूले गरेको गल्ती खुट्टुउन अरुलाई मौका दिँदैनौ । त्यसो भएपछि नेपाली साचारमाध्यमलाई कसरी सबैको भरोसायोग्य मान्ने  हामीले अस्तिको दिन लेखेको समाचार आजसम्म सही भयो कि भएन भनेर आत्मसमीक्षा गर्नपट्टि कहिल्यै लागेनौ । ६ महिनाअघि लेखेकै कुरा ६ महिनापछि पनि लेखिरहेका हुन्छौँ । लेख्नै पर्छ भने ुयोचाहिँ अस्तिकै सदर हैु भनेर लेखिदिए भइगयो नि ।

हिजो राजालाई जे गरे नि ठाउँ दिइन्थ्यो । आजका नयाँ राजाले जे बोले गरे पनि ठाउँ दिने  यो त हामीले अचाक्ली नै पो गर् यौँ  कि । जसले दुई वर्षमा संविधान बनाउँछौँ भने बनाएनन् । त्यस्तै उनीहरुले चार-पाँ

च महिनादेखि नयाँ सरकार बनाउन सकेका छैनन् । तिनै नकाम गर्नेलाई मात्रै ठाउँ दिँदै गयौँ । काम गरेर यो देश बचाउने मानिसका बारेमा चाहिँ लेख्नु पर्दैन हामीले  हामीले त्यतातिर पो ध्यान दिने हो कि  जसका कामले गर्दा देश बचेको छ तिनका बारेमा लेख्दा पो राम्रो हुन्थ्यो ।

अहिलेको तुलनामा पहिलेको पत्रकारितालाई त्यति व्यावसायिक भन्न मिल्दैन । ताप्लेजुङको नाग्मपोखरी फुट्यो । यो २०३७ सालको कुरा हो । पोखरी फुटेपछि बाढी आयो । पोखरी फुट्नबित्तिकै बाढीले आठजना बगायो । तर त्यतिवेला हाम्रो रेडियोले भारतका साजय गान्धी मरेको खबर सुनायो । तर पोखरी फुटेर आइलागेको आपत्ति हामीले देखेनौ । साचारमाध्यमको काम मानिस बचाउनु पनि त हो नि । माथि बाढी आउँदै छ है भनेर साचारमाध्यमले खबर दिएको भए अरु मानिस नदीकिनारबाट भाग्थे । त्यतिवेला कतिपय मानिस माछा मार्न जाँदा अकालमै मरॆ । रेडियोबाट त्यति समाचार भनिदिएको भए तिनीहरुको ज्यान त जोगिने थियो ।

नाग्मपोखरी फुटेपछि बाढी चतरा सुनसरी आउन तीन दिन लागेछ तर त्यो समाचार ६;७ दिनपछि प्रसारण गरियो । तसर्थ त्यतिवेलाको साचारमाध्यम कति प्रभावकारी थियो भनेर अन्दाज गर्न सकिन्छ । 

स्रोत साधन प्रविधि सुविधा र सामाजिक अवस्थाले त्यतिवेलाको पत्रकारिता पछाडि नै थियो । अहिले हामी जुन अवस्थामा आइपुगेका छौँ त्यो पहिलेको तुलनामा राम्रै भए पनि त्यसलाई पहिलेभन्दा राम्रो भन्न मिल्दैन । किनकि पहिले हामी अत्यन्तै कमजोर थियौँ । ुकन्टेन्ट प्रडक्सनुमा अहिले पनि हामी कमजोरै

छाँै । हामीलाई अर्काले बनाएको प्रविधिले हामीलाई जति सजिलो बनाइदिएको छ त्यसलाई उपयोग गरी हामीले जति आफूलाई सुधार्नुपथ्र्याे त्यति सुधारेनौ ।

 

नेपाली साचार प्रकाशन;प्रसारण माध्यममा दुईखालका साचारकर्मीको अनुहार देखिन्छ । पहिलो- विश्वविद्यालयबाट प्रमाणपत्र हात पारी पत्रकारिता गर्दै गरेका र अर्काे- विभिन्न इ_िन्स्टच्युटबाट तालिम लिएका ।

साचारमाध्यम कतातिर जाँदै छ भनी अध्ययन अनुसन्धान र विश्लेषण गर्ने हो भने विश्वविद्यालयमै पत्रकारिता पढ्नु प्रभावकारी हुन्छ । त्यहाँ मिडिया अध्ययन कसरी हुन्छ साचार कारोबार कसरी हुन्छ संसारभरि साचारमाध्यमलाई कसरी दुरुपयोग गरिन्छ आदि-इत्यादि विस्तृत रुपमा पढ्न पाइन्छ । तसर्थ साचारमाध्यमको नीति निर्माण तहमा बस्ने हो भने आमसाचार नै पढ्नु बेस । तर ुडे टु डेु पत्रकारिता मात्रै गर्ने हो भने योचाहिँ व्यवसाय हो तसर्थ व्यावसायिक तालिम लिनु नै राम्रो मानिन्छ ।

पत्रकारितामा दुइटा कुरा जाने पुग्छ । के विषयको जानकारी दिने  र विषयवस्तुलाई कसरी आकर्षक ढंगले प्रस्तुत गर्ने  विश्वविद्यालयमा पत्रकारिता पढ्यो भने उसले अर्थशास्त्र समाजशास्त्र राजनीतिशास्त्र भूगोल आदि जस्ता पत्रकारले लेख्नुपर्ने विषयवस्तुका बारेमा पढ्ने अवसर गुम्छ । पत्रकारिता पढ्दा कसरी प्रस्तुत मात्रै जानिन्छ । मतलब काठ नभएको गतिलो मिस्त्री जस्तै हो विश्वविद्यालयको पढाइ । हामीलाई काठ पनि चाहिएको छ र त्यसलाई राम्रो टेबल बनाउने सीप पनि ।

युरोप अमेरिकातिर आकर्षक दस व्यवसायमध्ये पत्रकारिता पनि पर्छ । जापानमा पनि त्यस्तै छ । तर हाम्रो देशमा भने साचारकर्मी श्रमशोषणमा परेको पर् यै छन् । त्यो पनि सबैभन्दा बढी प्रसारणमाध्यम रेडियो र टेलिभिजनमा काम गर्नेहरु । नेपालका रेडियो तथा टेलिभिजन उहिलेका साप्ताहिक पत्रिका जस्तै भएका
छन् ।

मोहन मैनाली

संसारभरि इन्टर्नसिप र भोलेन्टियस्र भनेर राख्ने चलन छ । त्यो अवधिमा उनीहरुले केवल काम सिक्ने हो । दत्तचित्त भएर उनीहरुले काम
सिक्छन् । निश्चित अवधि सकिँदा उनीहरु हातहातै बिक्ने हुन्छन् । हामीले पनि त्यसो किन नगर्ने  विश्वविद्यालय पढ्दा हामीलाई कसैले रुपैयाँ त
दिँदैनन् । इन्टर्नसिपलाई पनि विश्वविद्यालयकै तर व्यावसायिक पढाइका रुपमा लिनुपर् यो । यत्ति हो विश्वविद्यालयमा शुल्क तिर्नुपर्छ त्यहाँ पर्दैन । हाम्रा साचारमाध्यमले प्रशिक्षार्थी पत्रकार चाहियो भनेर सालिन्दा आह्वान गरी काम लगाउनुपर् यो । म भइदिएको भए वर्ष दिनसम्म उसको स्रोत साधन र प्लेटफर्म प्रयोग गरी जहाँसुकै बिक्ने हुन्थें । सायद उनीहरु रेडियो तथा टेलिभिजनमा काम गर्नेले नि त्यसो गर्न नसकेका हुन् कि ।

सक्षम नभएर पनि हामी शोषणको जाँतोमा पिसिएका हौँ । भनिन्छ- एउटा मानिसले अर्काे मानिसको स्वीकृतिविना शोषण गर्न सक्दैन । हामीले पनि अलिकति स्वीकृति त दिएका छाँै कि भन्ने लाग्छ । फिनल्यान्डको पत्रकार महासंघले कुनै पनि साचारकर्मीलाई तलब दिएन भने सम्बन्धित साचारमाध्यमलाई तुरुन्त दिने बनाउँछन् । तर हाम्रो पत्रकार महासंघ त्यति तगडा कहाँ छ र ।

संसारभरि साचारगृहमा एउटा अनौठो चलन आएको भनिन्छ । त्यो के भने मालिक जनताप्रति नभएर सेयर होल्डरप्रति उत्तरदायी हुन थाले । एउटा बैंक चलाएजस्तै हो साचारमाध्यम चलाउनु पनि । त्यसो भएपछि पाठकले सारा पत्रिका पढे पनि नयाँ कुरा त केही पाउँदैनन् । त्यसो हुँदा हामी जनताको विश्वास गुमाउन
पुग्छौँ । त्यसैले दमकल र एम्बुलेन्स जस्तै बन्दका वेला पनि निष्फिक्री हिँड्ने अधिकार हामीमा रहँदैन । त्यसकारण हामी जनताका तर्फबाट अलिकति भए पनि बोल्नै पर्छ । मालिककै अभिरुचिअनुसार मात्रै चल्ने हो भनेदेखि त हामीले किन पत्रकार भनेर त्यो सुविधा खोज्छाँै । जनताको सूचनाको हकको जगेर्ना गर्ने र त्यसको माध्यम भएको नाताले हामीले अरुभन्दा अलि बढी सुरक्षा खोज्छौँ ।

अहिलेका साचारकर्मीले जसरी काम गरिरहेका छन् त्यो ठीक छैन । मैलेचाहिँ त्यसरी काम गर्ने थिइनँ । संस्था मोटाउँदै जाने मजदुरचाहिँ दुब्लाउँदै । त्यसो भएकाले दामअनुसार काम गर्नै पर् यो । जहाँको समाचार आउनै पथ्र्याे त्यो आउन सकेको छैन । संस्थागत निराशाले व्यक्तिगत ऊर्जा ह्रास हुँदै गएको छ । हामी बाउको लजमा सुतेर आमाको रेस्टुराँमा खाँदै कति दिन पत्रकारिता गर्न सक्छौँ । त्यसो भएपछि एनजिओले जे लेख भन्छ हामी त्यही लेख्न बाध्य हुन्छौँ । एनजिओले घुमाए झनै मज्जाले लेख्छौँ । तर हामीले त घुमाउन नसक्नेको कुरा पो लेख्नुपर्ने हो । शक्तिशालीको होइन शक्तिहीनको आवाज पो बुलन्द पार्नुपर्छ ।

पत्रकारलाई स्थायी गर्नुपर्छ भन्नेमा म सहमत छैन । स्थायी नगर्ने तर काम गरेको वेला पर्याप्त रुपैयाँ दिने बिमा गरिदिने । किनभने हाम्रोजस्तो ुवर्क कल्चरु नभएको देशमा विश्वविद्यालयका प्राध्यापकहरुले भनेझैँ ुनेपाली जुन दिनदेखि स्थायी हुन्छन् त्यही दिनदेखि उनीहरु रिटायर्ड हुन्छन् ।ु अर्थात् काम गर्न छाड्छन् । हामी पत्रकार पनि कामचोर हुन्छौँ भनेर स्थायी गर्नुहुन्न भनेको हुँ । साचारकर्मीलाई काममा जोत्ने जोतेअनुसार रुपैयाँ पनि दिने गर्नुपर्छ । अहिले कुनै साचारकर्मीको खुट्टा भाँचिए स्वयम् साचारकर्मीबाट सहयोग उठाउनुपर्ने बाध्यता छ । ऊसम्बद्ध साचारमाध्यमले हिजो थोरै बिमा गरिदिएको भए त्यसो गरिरहनु पर्दैनथ्यो नि त । हामी मालिक र मजदुर दुवै अतिवादी छौँ । त्यसो भएपछि साचारकर्मीलाई मात्रै होइन मालिकलाई पनि घाटा हुन्छ । तलब पनि थोरै । काम पनि त्यस्तै ।

भारतीय प्रसिद्ध लेखक खुश्वन्त िसंहले पत्रकारितालाई वेश्यावृत्ति गर्नुभन्दा तल्लोस्तरको काम भने पनि त्यतिविघ्न हो जस्तो लाग्दैन मलाई । तर हामी कहिले एनजिओका वाहन हुन्छौँ । कहिले राजनीतिक
दलका । कहिले विदेशी दूतावासका स्वार्थ पूरा गरिदिन्छौँ । भनेपछि हामीले जनताको स्वार्थचाहिँ कहिले पूरा गर्ने <br>

मोहन मैनाली

हामी गल्ती गर्दै फेरि गल्ती गर्छाैं । अरुले गल्तीबाट सिक्छन् तर हामीचाहिँ एउटा गल्ती गर्छाैं अनि फेरि अर्काे । त्यसो भए हामी कहिल्यै नसुधि्रने  हाम्रा साचारमाध्यम जसरी चल्नुपर्ने त्यसरी चलेका छैनन् । मार्क ट्वेनले भनेका थिए ुइफ यु दुनट रिड द न्युजपेपर युआर नट इन्फम्र्ड । इफ यु रिड द न्युजपेपर यु मिस इन्फम्र्ड ।ु अर्थात् पत्रिका पढेन भने जानकारी पाइँदैन पत्रिका पढ्यो भने गलत जानकारी पाइन्छ । उनले कम्तीमा सय वर्षअघि भनेको कुरा नेपालमा अहिले पनि लागू भएकै छ ।

हामी पत्रकार सधैँ तथ्यको नजिक पुग्न खोज्ने मानिस । हुन त तथ्य कहिल्यै भेटिँदै भनिन्छ । तर त्यसको सबभन्दा नजिक कसरी पुग्ने  हाम्रो ध्याउन्न त्यतिमात्र हुन्छ । हाम्रो भूमिका देशमा भइरहेका विद्यमान विकृति र विसंगतिको खबरदारी गर्न गर्नु र राम्रा कुरा बाहिर ल्याउनु नै हो । तर हामीकहाँ घटना घट्नुअगावै हामीलाई समाचार लेख्ने होडबाजी हुन्छ । विशेषतः यो होडबाजी रेडियो र टेलिभिजनमा बढी लागू हुन्छ । जुन कुरा चाँडो दिएर श्रोता दर्शक र पाठकलाई फाइदा हुँदैन भने किन हतार गर्ने  कोसीमा बाढी आउँदै छ भनेचाहिँ दिनुपर् यो । माथि बाँध भत्केपछि तल बसोबास गर्नेलाई बचाउनका लागि त्यतिवेला प्रत्येक सेकेन्ड-सेकेन्डको मह&#338;व हुन्छ । तर भोलि सरकार बन्दै छ भन्ने समाचारको के अर्थ  त्यो पनि दिनैपिच्छे त्यही कुरा लेख्ने अनि सरकारचाहिँ चार-पाँच महिनासम्म नबन्ने ।

जे कुरा पाइयो त्यसको जाँचपड्ताल नगरी छापिहाल्ने हतारो हुन्छ हामीलाई । आफूले लेखेको समाचारमा प्रयोग भएका शब्दको अर्कै अर्थ पो लागिरहेको छ कि हामीलाई त्यतातिर ध्यानै छैन । दिमागी कुपोषण पो भएको छ कि हामीलाई । हामी अरुले दुव्र्यवहार नगरोस् भन्ने चाहन्छौँ भने हामीले पनि त अरुलाई दुव्र्यवहार गर्नु भएन नि त । तर हामी शब्दले व्यवहारले अरुलाई दुव्र्यवहार गरिरहेका हुन्छौँ । अर्काे चुनौती के छ भने हामीले कसैलाई दुव्र्यवहार गर् यौँ भने त संसारको अघि पो दुव्र्यवहार गर्छांै त । हामीले त्यसरी दिनदिनै कतिलाई दुव्र्यवहार गरेका हौँला । समाचारको नयाँ परिभाषा छ- ुन्युज द्याट वान् क्यान युजु अर्थात् मानिसलाई उपयोगी जानकारी नै समाचार हो । त्यो हामीले गरेका रहेनछौँ । त्यस्तै नेपालमा भएका ुनेचुरल साइन्सु र ुसोसल साइन्सुमा भएका अध्ययनले पत्ता लगाएको तथ्य जनतासम्म पुर् याउनै सकेका छैनौ हामीले । साचारमाध्यममा जुन किसिमका कुरा आउँछ त्यसले सो समाजको प्रतिविम्ब झल्किनुपर्छ
भनिन्छ । खै त्यो भएको