नेपाली संगीत अन्तर्राष्ट्रियकरण गर्ने चिन्ता

(दीपेन्द्र राई)

(दीपेन्द्र राई)

 (दीपेन्द्र राई)

(दीपेन्द्र राई)

कोही गीत गाउने मञ्चको खोजीमा हुन्छन्, कोही एउटै मात्र भए पनि गीतिएल्बम निकाल्न पाए हुन्थ्यो भन्ने चिन्तामा छन् । समकालीन सहकर्मीको भन्दा पदम राईको चिन्ता पृथक छ । राई मञ्चको खोजीमा छैनन् । न त गीतिएल्बम निकाल्ने चिन्ताले नै चिमोटेको छ । भने, ‘नेपाली गीत–संगीतलाई अन्तर्राष्ट्रियकरण कसरी गर्न सकिएला भन्ने चिन्ता मात्रै छ ।’

सस्तो लोकप्रियताको पछि नलाग्ने पदमले नेपाली गीत–संगीतसम्बन्धी आठ वर्ष अध्ययन गरेका छन् । उनले आठ वर्षमा बीम्युज छिचोलेका हुन् । उनका साथीहरू गीत गाउने मञ्च खोजी गर्दै गर्दा उनी भने संगीतसम्बन्धी सैद्धान्तिक ज्ञान फराकिलो बनाउने ध्याउन्नमा छन् । उनले सैद्धान्तिक ज्ञानमात्रै होइन, नेपाली गीत–संगीतसम्बन्धी गहिरो अनुसन्धानसमेत गर्दै आएका छन् ।

बुझ्दै जाँदा उनलाई नेपाली गीत–संगीतको परिभाषासमेत चित्तबुझ्दो लागेन रे । भने, ‘तथाकथित ओस्ताजले नेपाली गीत–संगीतको परिभाषा नै फरक ढंगले गरेका रहेछन् । सो परिभाषाप्रति म सहमत हुनै सकिनँ ।’

पदम राई

‘अमेरिकामा म्युजिक फेस्टिभल भयो भने नेपालबाट कुन म्युजिक लैजाने ?,’ उनको जिकिर छ, ‘खाँटी नेपाली गीत–संगीत भनेको नेपालका आदिवासी जनजातिका मौलिक भाका हुन् । त्यसलाई प्रवद्र्धन गर्न सके अन्तर्राष्ट्रियस्तरमा नेपाली गीत–संगीतले प्रतिनिधित्व गर्न सक्छ । अनि मात्रै नेपाली गीत–संगीत समृद्ध बन्छ ।’

नेपाली गीत–संगीतमा आदिवासी जनजाति समुदायको उपस्थिति लोभलाग्दो भए पनि हामीले हाम्रा मौलिक भाका व्यावसायीकरण, राजनीतिकरण गर्न नसक्दा आफ्ना पुस्ताले नगरे पनि पदमलाई चिन्ता लाग्नु स्वाभाविकै हो । र पनि उनी नेपालका आदिवासी जनजाति भनेर सूचीकृत ५९ जातिका मौलिक भाका कसरी प्रवद्र्धन गर्न सकिएला भनेर अध्ययन, अनुसन्धान गर्दै आएका छन् ।

सुम्निमा कल्चर एकेडेमी सातदोबाटोबाट बीम्युज पूरा गरेका उनले काठमाडौं र ललितपुरका पाँच बोर्डिङ स्कुलमा संगीत पढाउँछन् । ६ महिना, वर्ष दिन पढेर, सिकेर संगीत पढाउने लहड चलेको यो अवस्थामा पदमजस्ता सैद्धान्तिक विषयमा जानकार संगीत प्रशिक्षकको खाँचो छ । उनको बुझाइ छ, ‘बीम्युज गरेपछि पढाउन सकिन्छ । शास्त्रीय संगीतमा कम्तीमा पाँच वर्ष पढेकाले म्युजिक पढाउन सक्छन् । दोस्रो वर्षको पढाइ पूरा गरेपछि म पनि म्युजिक पढाउन सक्छु भन्ने घमन्ड जाग्यो तर जब मैले तेस्रो वर्षको पढाइ थालेँ अनि पढाउन आँट गरिनँ । छैटौँ वर्षको पढाइ थालेपछि भने मैले संगीत पढाउन थालेँ । सिक्दै सिकाउनुको आनन्द अरू केहीसँग तुलना गर्नै सकिँदैन ।’ उनले संगीत पढाउन थालेको चार वर्ष भयो ।

गीत–संगीतमै भविष्य खोज्दै रहेका पदमका साथीहरू काठमाडौंका चोक–चोक र गल्लीहरूमा चिया गफ गरेर संगीतसम्बन्धी प्रवचन दिन्छन् । उनीहरूलाई अल्पज्ञान महारोगले सताएको छ । यी सारासाराबाट उनी टाढै छन् । त्यसैमा खुसी छन् । उनको आफ्नै काम गर्ने शैली छ । साथीहरू गीत रेकर्ड गरेको संख्या बढाउने हतारोमा छन् । दुईपैसे लोभमा मैले त संगीत पनि गर्न भ्याएँ हौ भन्नेको जगजगी रहेको बेला उनले भने भर्खर सोलो गीतिएल्बम तयारी गर्दै छन् । अरूकै गीतिएल्बममा भने गीत गाउन भ्याएका उनले गीत कम्पोजसमेत गरेका छन् । ०६१ बाट गाउन थालेका उनले कुराकानी गरिरहँदा बीचबीचमा धेरैपटक कैलाश राईको नाम गर्वसाथ उच्चारण गरे । जसले उनलाई सारेगम पढाए, सिकाए । त्यतिमात्रै होइन बीम्युज छिचोल्न सघाए ।

संगीत पढ्न काठमाडौं जान्छु भन्दा घरपरिवारले स्वीकृति दिएका थिएनन् । विनास्वीकृति काठमाडौं पसेका लामिडाँडा–३ चिउरीबासका पदमले दुःखका पापड बेल्नै बेले । संगीत पढ्न काठमाडौं पसेका उनले बाँच्ने उपक्रममा अन्नपूर्णपोस्ट दैनिक ग्राहकको घर–घर पुर्याए । हिमाल खबर पत्रिका बेचे । वालपेन्टिङ गरे । दुःखले मानिसलाई इस्पातजस्तै बनाउँछ । उनी त्यस्तै छन् पनि । नेपाली गीत–संगीतसम्बन्धी इस्पात बन्दै आएका उनलाई क्याम्पसको पढाइ निरन्तरता दिन नसकेमा भने थोर–बहुत गुनासो छ । पाटन संयुक्त क्याम्पस ललितपुरबाट व्यवस्थापनमा आइएसम्मको अध्ययन पूरा गरेका उनी आफ्नो कर्मप्रति भने सन्तुष्ट छन् ।

बीम्युज गरेका गायक पदम राईले थुप्रै प्रतियोगितामा सहभागी जनाए होलान्, त्यत्तिकै पुरस्कार पनि त हात पारे होलान् नि ? भने, ‘अहिलेसम्म पहिलो र अन्तिम भनेकै खोटाङ जागरण प्रतिभामा सहभागी भएको हुँ । सो प्रतियोगिमा तेस्रो भएको थिएँ । तेस्रो भएबापत पाँच हजार रुपैयाँ र गिफ्ट ह्याम्पर पाएँ । पुरस्कारस्वरूप एउटा गीत रेकर्ड गराउने मौका मिल्यो ।’ यसको सम्पूर्ण जस डीबी सरोजलाई दिँदै पदमले पुछारमा बोले, ‘डीबी सरोजले उत्साहित बनाउनुभएपछि प्रतियोगितामा सहभागी भएँ । उहाँले नै गीत र संगीतकार खोजिदिनुभयो । नभन्दै खोटाङ जागरण प्रतिभाजस्तो ऐतिहासिक प्रतियोगितामा भाग लिने शौभाग्य झन्डै गुमाएँ ।’