गीतकार आ–आफ्नै डम्फु बजाउन व्यस्त

(दीपेन्द्र राई)

     ‘त्यतिवेला,’ गीतकार शुभ मुकारुङ भने, ‘मैले एसएलसी पास गरेकै
थिइनँ । तर, मैले लेखेका गीत रेडियोबाट बज्न थालिसकेको थियो ।’

 विद्यालय पढ्दाताका उनी गीत गाउँथे, बाजा बजाउँथे । त्यही लगावअनुसार, उनी गायक वा संगीतकार बन्नुपथ्र्याे । तर, उनी गीतकारका रूपमा चिनिए । ‘दैनिकजसो दस–बाह्रपटक संगीतकार बुलु मुकारुङको नाम रेडियोबाट बज्थ्यो,’ गीतकार मुकारुङले भने, ‘आहा ! मेरा दाइ काठमाडौं गएर महान् मानिस बनिसकेछन् । म पनि दाइजस्तै महान् बन्ने लोभमा गीत गाउँथेँ, गीत लेख्थेँ र बाजा बजाउँथेँ ।’

     गीतकार शुभ मुकारुङलाई त्यसताका रेडियोबाट बज्ने सबै गीत कण्ठस्थ हुन्थ्योे । भने, ‘रेडियोबाट बज्ने विज्ञापनसमेत म कण्ठ पार्थें ।’ उनी सधैँ रेडियो सुन्थे । उनको सबैभन्दा नजिकका साथी नै रेडियो
मानिन्थ्यो ।

   एसएलसी पास गरेपछि उनी काठमाडौं पसे । घरबाट हिँडेको पाँचौं उनले काठमाडौं टेकेका हुन् । उनी रत्नराज्यलक्ष्मी (अहिलेको नेपाल मानविकी) क्याम्पस प्रदर्शनीमार्गमा भर्ना भए । रेडियोप्रतिको मोह कम भएको थिएन । ‘महान् मानिस बन्न रेडियोभन्दा अर्काे ‘प्लेटफर्म’ नै थिएन कि भन्ने लागेको थियो,’ उनले भने, ‘क्याम्पस गयो, बढीमा दुई विषयको कक्षा लियो अनि सीधै रेडियो नेपाल (सिंहदरबार) पुग्थेँ ।’ उनलाई दैनिकजसो रेडियो नेपाल नपुगी चित्तै बुझ्दैनथ्यो ।

   काठमाडौंमा उनलाई खान, बस्न र पढ्न समस्या भएन । गीतकार शुभ मुकारुङले एक/डेढ वर्षसम्म काठमाडौंलाई नजिकबाट नियाले । यसबीचमा उनले गीत–संगीतमा लागेकाहरूसँग सम्पर्क, सम्बन्ध विस्तार गरिसकेका थिए । राजेशपायल राई र यम बराललगायतसँग उनको घनिष्ठ सम्बन्ध थियो । सम्वत् ०५१ मा उनले ‘सायद’ नामक गीतिएल्बम तयार पारे । संवेग एल्बमका लागि शम्भु राई, कुवेर राई, राजेशपायल राई, यम बराल, रामकृष्ण ढकाल, सुनिता सुब्बा, लासिमित राई र रिमा गुरुङलाई गाउन लगाए ।

त्यसपछि उनको ‘संवेग’ नामक गीतिएल्बम सार्वजनिक भयो । यो गीतिएल्बम सार्वजनिक भएपछि उनको गीतिकारिता अग्लिँदै गयो । ‘संवेगले मलाई गीतकारका रूपमा स्थापित गरायो,’ गीतकार मुकारुङले भने, ‘त्यसताका गायक, गीतकार र संगीतकार बनाउने रेडियो नेपालमात्रै थियो । क्रमशः एफएम रेडियो खुल्न थाले । एफएम रेडियो खुल्न थालेपछि नेपाली गीत–संगीतमा रेडियो नेपालको एकाधिकार तोडियो ।’

     ‘एफएम रेडियो खुलेपछि गीत–संगीतमा विकृति पनि भित्रिए,’ उनको ठम्याइ छ, ‘प्राइभेट रेकर्डिङ स्टुडियो खुलेकै थिए । गीत रेकर्ड हुनासाथ एफएम रेडियोबाट बजिहाल्थ्यो । गीत–संगीतमा मापदण्ड नै रहेन । त्यहीँबाट सुुरु भयो नेपाली गीत–संगीतमा पैसाको चलखेल ।’ उनले भने, ‘पैसा भएपछि जो पनि गायक । जो पनि गीतकार र जो पनि संगीतकार । नेपाली गीत–संगीतलाई अनुगमन गर्ने कुनै आधिकारिक निकाय नै भएन । सबैलाई लोकप्रिय बन्ने होडबाजी नै चल्यो । यो प्रवृत्ति बढ्न थालेपछि असली गीतकार पलायन हुन थाले ।’

    शुभकै भनाइअनुसार उनी पनि पलायनजस्तै भए । उनलाई रातारात लोकप्रिय बन्ने लोभ जागेन । तर पनि उनले लेखेका गीत रेकर्ड भइरहे । क्याम्पस धाउन्जेल गाडीभाडास्वरूप उनले दैनिक १० रुपैयाँ पाउँथे । क्याम्पस जान–फर्कन चार रुपैयाँ लाग्थ्यो । दुई–अढाई रुपैयाँको खाजा खान्थे । उब्रेका रुपैयाँ जम्मा पारेर उनी रिल किन्थे । फोटो खिच्थे । फोटोग्राफीमा उनको औधी रुचि थियो ।

   आइए दोस्रो वर्षमा पढ्दै गरेका उनले एक साप्ताहिक पत्रिकामा काम थाले । काम थाल्नुअघि त्यस साप्ताहिकका सम्पादकले उनलाई भनेको अभिव्यक्ति उनले सम्झे, ‘तपाईं पढेर आउनु भा’को, म परेर । सहकार्य गरौँ । एक–अर्काले जानेका कुरा ‘सेयर’ गरौँ ।’

     गीत लेख्ने उनी क्रमशः पत्रकारितामा रमाउन थाले । साप्ताहिक पत्रिकाको जागिर छाडेर उनी एक मासिक पत्रिकासँग आबद्ध भए । सो पत्रिकामा उनले कार्यकारी सम्पादकको भूमिका निर्वाह गरे । यसबीचमा उनले स्वदेश तथा विदेशबाट प्रकाशित थुप्रै पत्रपत्रिका र किताब सम्पादन गरे । नेपाल टेलिभिजनका लागि आधा घन्टाको कार्यक्रम बनाए ।

    काठमाडौंमा जे–जे गरे पनि शुभले गीतिकारितालाई औधी माया गरे । मुकारुङ खलकमा सबैभन्दा पहिले उनका बुबा भीमप्रसाद मुकारुङले लेख्न थालेका हुन् । भीमप्रसादले ०१४ सालमै ‘किरात सुधारको सवाई’ प्रकाशन गरेका थिए । अहिले पनि भीमप्रसादले फुटकर रूपमा लेखिरहेका छन् । शुभ बुबाले हिँडेकै बाटोमा हिँडिरहेका छन् ।

    ०५९ मा ‘संवेग’ नामक सीडी र एल्बम सार्वजनिक भयो । यही एल्बममा उनले नेपालका दिग्गज गायक/गायिका र संगीतकारसँग काम गर्ने मौका पाए । नेपाली गीत–संगीतमा रुचि राख्नेहरूका लागि शुभ मुकारुङको नाम अपरिचित होइन ।

    ‘गीत लेख्नेहरू संगठित हुनु जरुरी थियो,’ उनले भने, ‘त्यही जरुरी ठानेर समकालीन गीतकार साथीहरूसँग कुरा गरेँ । तर, वास्ता गरेनन् ।’ अन्ततः ०५८ मा उनले आदिवासी जनजाति गीतकारहरूलाई समेटेर ‘आदिवासी गीतकार समाज’ स्थापना
गरे । जुन अभीष्टले गीतकार समाज स्थापना भएको थियो, समाज स्थापना हुनुको अभीष्ट पूरा हुनु त कता हो कता अहिले समाज नै निष्क्रियजस्तै बनेको छ ।

     ‘गीतकारहरूको अवस्था कहिले उकासिएन,’ उनको ठम्याइ छ, ‘गीतकारले गीतमात्रै लेखे, गीतमाथि चिन्तन–मनन कहिल्यै गरेनन् । गीत र गीतकारको हैसियत के ? भन्ने चिन्तन हुँदै भएन ।’ गीतकारहरू आ–आफ्नै डम्फु बजाउनमै व्यस्त छन् ।

    पछिल्लो समय उनी किरात संस्कार–संस्कृतिसम्बन्धी अध्ययन अनुसन्धानमा लागिपरेका छन् । उनको ०६४ सालमा किरात मिथक जोडिएका ढुंगाको कथा ‘कथा ढुंगैढुंगाको’ प्रकाशित छ । त्यस्तै, ०६५ मा ‘किरात राई जाति र मुन्धुमी सामग्री’ नामक खोज अनुसन्धानात्मक पुस्तकसमेत प्रकाशित भएको छ । यी दुई पुस्तक प्रकाशन भइसकेपछि उनको परिचय गीतकारका रूपमा मात्रै सीमित रहेन ।

  गीतको परिधि सानो भए पनि गीतिकारिताबाट आफू अलग हुन नसक्ने उनले बताए । विभिन्न गायक–गायिकाले विभिन्न गीतिएल्बमका लागि गाएका गीत संकलन गरेर उनले ०६३ मा ‘स्वीकृति’ नामक सीडी सार्वजनिक गरे । यसैगरी ‘पुग्नु कहाँ थियो’ नामक गीतसंग्रहसमेत नेपाली र अंग्रेजी भाषामा प्रकाशित भएको छ ।

    भोजपुर दिल्पाका यी गीतकार खाँटी किराती परिवारमा जन्मे, हुर्के । ‘म लाहुरे हुनुपथ्र्याे,’ उनको निष्कर्ष थियो, ‘आफूलाई ‘लाहुरे संस्कृति’को कट्टर विरोधी ठान्नेहरू नै बेलायत सरकारको बुटजुत्ता पालिस गरिरहेका छन् । म लाहुरे भएको भए के फरक पथ्र्यो र ?’ तर, उनी लाहुर गएनन् । न त आइडीकार्डमा हङकङ नै गए ।

   ०५२ तिरै उनलाई अभिभावकले आइडीकार्डमा हङकङ जान प्रेरित गरे । अभिभावकले सुझाएको उपाय उनलाई मन परेन ।  गीत नै लेखर उनलाई महान् मानिस बन्नु थियो । महान् बन्न गीत लेख्नु उनका निम्ति अनिवार्य थियो । भने, ‘त्यतातिर पटक्कै मन गएन । अहिले म जुन कित्तामा उभिएको छु । यसैमा रमाएको छु ।’